John Fowles

1926-2005, Reino Unido

Trad. Ana María de la Fuente

La mujer del teniente francés

—Hubo un tiempo en que decías que yo era tu último recurso. La única esperanza que te quedaba en la vida. Ahora se han trocado los papeles. Tú no tienes tiempo para mí. Está bien. Pero no trates de justificarte. Con ello no harías sino agregar malicia a una injuria ya de por sí bastante grave.
Lo llevaba dentro desde el principio; era su argumento más poderoso y también el más mezquino. Y mientras lo decía no logró disimular su temblor. No podía más. Le lanzó una última mirada de dolor y haciendo un esfuerzo extendió una mano para abrir la puerta.
—¡Mr. Smithson!
Otra vez. Y ahora sintió la mano de ella en el brazo. Por segunda vez tuvo que detenerse, mientras se decía que odiaba aquella mano y odiaba su propia debilidad por dejar que le paralizara. Era como si ella tratara de decirle algo que no podía decir con palabras. O acaso no era más que un gesto de pesar o de disculpa. Pero entonces aquella mano se habría retirado después de tocarle; y no, seguía sujetándole, incluso físicamente. Muy despacio, Charles volvió la cabeza para mirarla; y con gran consternación vio que en sus ojos, si no en sus labios, había una ligera sonrisa, parecida a aquella otra que tanto le desconcertó el día en que Sam y Mary estuvieron a punto de descubrirlos. ¿Era irónica? ¿Pretendía darle a entender que no se tomara la vida tan en serio? En tal caso, cuando él la miró con toda su tristeza, aquella mano debía haberse apartado. Y él seguía sintiéndola en su brazo. Como si ella estuviera diciéndole: ¿No te das cuenta? Hay una solución.
Entonces cayó en la cuenta. Miró la mano y luego la miró a ella. Lentamente, como en respuesta, sus mejillas se tiñeron de rojo y de sus ojos se desvaneció la sonrisa. Dejó caer la mano a lo largo del cuerpo. Y los dos quedaron mirándose como si las ropas se les hubieran desprendido del cuerpo y les hubieran dejado desnudos frente a frente; pero para él no era una desnudez que excitara su instinto sexual, sino una desnudez clínica que revelara un cáncer odioso. Buscó en los ojos de ella algún indicio de sus verdaderas intenciones, y no encontró más que un espíritu dispuesto a sacrificarlo todo menos a sí mismo: la verdad, los sentimientos, incluso la modestia femenina, con tal de salvar su propia integridad. Y al advertir la posibilidad de este último sacrificio, se sintió tentado. Pero ella se había dado cuenta de que había dado un paso en falso y tenía miedo; y él lo veía, y veía también que aceptar su oferta de una amistad platónica —o acaso algún día más íntima, pero nunca consagrada— sería herirla mucho más.
Pero es que, además, veía lo que ocurriría en la realidad: que él se convertiría en el hazmerreír de los corrompidos habitantes de la casa, el almidonado pretendiente, el perrillo faldero. Veía también su propia superioridad respecto a ella: que no era de cuna, ni de educación, ni de inteligencia, ni de sexo, sino de su disposición de entrega total que, por otra parte, le incapacitaba para el compromiso. Ella sólo era capaz de dar a fin de poseer; y poseerle a él —ya fuera por ser él quien era, o porque su ansia de posesión era tan poderosa que había que satisfacerla constantemente, no podía saciarse con una sola conquista, sino…, pero él no podía saberlo, y nunca lo sabría—, y poseerle a él solo no bastaba.
Y vio por fin que ella sabía que él rehusaría. Desde el principio le había manipulado a su antojo y seguiría haciéndolo hasta el final.
Charles le lanzó una candente mirada de desdén y se fue. Sara no trató ya de detenerle. Él iba andando con los ojos fijos ante sí, como si los cuadros de las paredes fuesen otros tantos espectadores silenciosos. Era el último hombre honrado, camino del cadalso. Tenía ganas de llorar; pero nada le haría derramar una lágrima en aquella casa. Y de llorar a gritos. Cuando llegaba a la planta baja, de una habitación salió la muchacha que le había abierto la puerta. Llevaba una niña en brazos. Fue a decirle algo, pero la mirada fría y furibunda a un tiempo que le lanzó Charles la obligó a callar. Charles salió de la casa.
En la verja, en el futuro hecho presente, se dio cuenta de que no sabía adónde ir. Era como si acabara de nacer; tenía las facultades y los recuerdos de un adulto, sí, pero se sentía tan indefenso como un recién nacido. Habría que empezar todo otra vez, aprender todo otra vez. Cruzó la calzada oblicuamente, a ciegas, sin mirar atrás, en dirección al dique. Estaba desierto. Sólo, a lo lejos, un landó al trote, que cuando él llegó al parapeto ya había doblado una esquina y se había perdido de vista.
Sin saber por qué, Charles se quedó mirando el río gris, muy crecido con la marea alta. Le hablaba de regreso a América, de treinta y cuatro años de pugna por ir tomando altura, perdidos, completamente perdidos, pues estaba otra vez a ras del suelo; le hablaba, de esto estaba seguro, de una soledad del corazón tan absoluta como la de ella; le hablaba…, y mientras todas aquellas cosas, del pasado y del futuro, empezaban a fluir sobre él como un negro alud, Charles se volvió por fin a mirar a la casa de la que acababa de salir. En una ventana del último piso se había movido una cortina de malla blanca.
Pero seguramente era el viento de mayo. Porque Sara se ha quedado en el estudio, mirando el jardín en el que una niña y una joven, tal vez su madre, sentadas en la hierba, trenzan una guirnalda de margaritas. ¿Hay lágrimas en sus ojos? Está demasiado lejos para que pueda verlo; pero, ahora que los cristales de la ventana reflejan la luminosidad del cielo de verano, me parece que no; si acaso, apenas una sombra.
Desde luego, diréis que no aceptar la oferta implícita en el gesto de aquella mano fue la última tontería de Charles; que delataba, por lo menos, cierta flaqueza en la actitud de Sara. Pensaréis que ella tenía razón, que su batalla por conquistar un territorio era legítima, la rebelión del invadido contra el perenne invasor. Pero lo que no debéis pensar es que éste sea el final menos plausible de su historia.
Porque, aunque por caminos tortuosos, vuelvo a mi punto de partida: que no existe un dios mediador, como no sea lo que como tal puede interpretarse en el primer epígrafe de este capítulo: es decir, sólo la vida tal como la hemos hecho nosotros mismos, con las facultades que nos ha dado la casualidad, la vida tal como la definió Marx: los actos de los hombres (y de las mujeres) encaminados a conseguir sus fines. El principio fundamental que debería guiar estos actos, y que creo sinceramente que guió siempre los de Sara, se indica en el segundo epígrafe. Un existencialista moderno, seguramente sustituiría «piedad» por «humanidad» o «autenticidad»; pero comprendería muy bien la intención de Arnold.
El río de la vida, nacido de leyes misteriosas y de decisiones misteriosas, corre entre márgenes desiertas; y por aquella otra margen desierta Charles empieza a andar, como si delante de él fuera el armón de artillería que transportara su cadáver. ¿Camina hacia una muerte inminente, dada por su propia mano? Creo que no. Y es que al fin ha encontrado un átomo de fe en sí mismo, una auténtica cualidad única y distintiva sobre la que edificar su vida; aunque él aún lo negaría amargamente, aunque aún hay lágrimas en sus ojos que refrendarían su negativa, ha empezado a pensar que, por muy bien que el papel de Esfinge le vaya a Sara, la vida no es un símbolo, no es un enigma imposible de desvelar, no es habitar una sola cara, no es algo que se abandona después de perderlo a los dados; sino que es algo que, por más trabajo que nos cueste, por más sinsabores, por más lucha, hay que aguantar. Y otra vez a la mar, insondable y salobre, que nos aleja.

Fotogramas de la película homónima de Karel Reisz, adaptación del libro (1981), guión de Harlold Pinter.

Tłum. Wacława Komarnicka

Kochanica Francuza

— Był czas, kiedy mówiła pani o mnie jako o swojej ostatniej desce ratunku. Jako o jedynej nadziei w życiu. Role się teraz odwróciły. Nie jestem już pani potrzebny. Trudno. Ale niech się pani nie próbuje bronić. Złośliwość tylko spotęguje i tak już dość silny ból.
Miał to cały czas w myślach — ten najmocniejszy, choć zarazem najbardziej godny pogardy argument. A gdy to mówił, nie mógł ukryć drżenia, nie mógł ukryć, że jest u kresu wytrzymałości, zwłaszcza gdy chodzi o poczucie doznanej krzywdy. Rzucił jej ostatnie udręczone spojrzenie, a potem ruszył szybko do drzwi.
— Panie Smithson!
Znowu. Teraz poczuł na ramieniu jej rękę. Po raz drugi stanął sparaliżowany, nienawidząc tej ręki, nienawidząc własnej słabości. Zdawało się, że Sara usiłuje przekazać mu coś, czego nie może ująć w słowa. Może chodziło tylko o gest żalu przeproszenia. Ale gdyby tak było rzeczywiście, ręka jej bez wątpienia dotknęłaby go i zaraz opadła, tymczasem jednak trzymała go nie tylko psychicznie, lecz fizycznie. Bardzo wolno obrócił głowę i spojrzał na Sarę. Doznał wstrząsu, widząc jeśli nie na jej ustach, to w oczach coś jakby uśmiech, cień owego dziwnego uśmiechu, którym obdarzyła go niegdyś, kiedy omal nie zaskoczyli ich Sam i Mary. Czy była to ironia, czy Sara chciała mu dać do zrozumienia, żeby nie brał życia tak poważnie? Ale teraz znów, gdy świdrował ją rozpaczliwym, tragicznym wzrokiem ręka powinna była opaść. Wciąż jednak czuł na ramieniu jej uścisk, jak gdyby Sara mówiła: spójrz, czy nie widzisz, że istnieje rozwiązanie?
Doznał nagle olśnienia. Spojrzał na jej rękę, potem przeniósł wzrok na twarz. Wolno, jakby w odpowiedzi, policzki jej oblały się czerwienią, uśmiech znikł z oczu. Ręka opadła w dół. Zdawało się, że rozwiały się wszelkie zasłony i oboje stoją naprzeciw siebie obnażeni. Dla Karola wszakże jej nagość nie była nagością seksualną, lecz kliniczną, odsłaniającą ukryte dotychczas okropne schorzenie. Poszukał w oczach Sary jakiegoś dowodu jej istotnych zamiarów, lecz znalazł tylko ducha gotowego poświęcić wszystko prócz siebie — poświęcić prawdę, uczucia, może nawet kobiecą skromność, byleby zachować niezawisłość. Na chwilę możliwość tej najwyższej ofiary stała się dla Karola pokusą. Widział lęk pod wyraźną już świadomością, że zrobiła fałszywe posunięcie, gdyby więc przyjął ofertę przyjaźni platonicznej — a choćby nawet z czasem bardziej intymnej, to nigdy nieuświęconej — zraniłby Sarę najdotkliwiej.
Zaledwie jednak to wszystko zrozumiał, gdy wyobraził sobie, jak taki układ będzie wyglądał w rzeczywistości — jak on, Karol, stanie się przedmiotem drwin tego zdeprawowanego domu, wzdychającym adoratorem, poczciwym, ulubionym osiołkiem. Zrozumiał też, że stoi od Sary wyżej, a wyższość ta nie polega na urodzeniu, wykształceniu, inteligencji lub płci, lecz na zdolności dawania, która jest zarazem niezdolnością do kompromisów. Ona potrafi dawać tylko po to, by władać, a władza nad nim — może dlatego, że jest taki, jaki jest, może dlatego, że poczucie władzy jest dla niej imperatywem, musi być ustawicznie odnawiane i nie może poprzestać na jednym zwycięstwie, może… ale on, Karol, nie wie tego i nigdy się już nie dowie — władza nad nim to dla niej za mało.
Wreszcie zrozumiał też, że ona wiedziała z góry, że on odmówi. Od samego początku manipulowała nim. Byłoby ta aż do końca.
Ostatnim, palącym spojrzeniem odtrącił ją raz na zawsze i wyszedł z pokoju. Ona już nie próbowała go zatrzymywać. Patrzał wprost przed siebie, jak gdyby obrazy na ścianach, wzdłuż których przechodził, były milczącymi widzami. Był ostatnim uczciwym człowiekiem idącym na szafot. Chciało mu się płakać, ale nic nie zdołałoby wycisnąć z niego choćby jednej łzy w tym domu. Chciało mu się krzyczeć. Gdy zszedł do holu, dziewczyna, która zaprowadziła go na górę, wyszła z jakiegoś pokoju, trzymając na ręku małe dziecko. Otworzyła usta, chcąc coś powiedzieć. Obłąkane, a zarazem mrożące spojrzenie Karola powstrzymało ją. Wyszedł z domu.
Przy bramie, gdy przyszłość stała się już teraźniejszością, okazało się, że nie wie, dokąd pójść. Jak gdyby urodził się na nowo, zachowując władze umysłowe i wspomnienia człowieka dorosłego, ale bezradny jak dziecko — musi wszystko zacząć od początku, wszystkiego od nowa się uczyć! Na ukos, na oślep, nie oglądając się za siebie, przeszedł przez ulicę ku nabrzeżu. Było wyludnione, w oddali tylko widać było odjeżdżające lando, które znikło za zakrętem, nim doszedł do parapetu.
Nie wiedząc czemu, patrzał na szarą rzekę, wezbraną i bliską. Wszystko to oznaczało powrót do Ameryki, oznaczało, że trzydzieści lat pięcia się w górę poszło na marne, na marne, na marne, utracił wszystkie zdobyte szczyty, oznaczało, był tego pewien, całkowity celibat serca, taki sam, jak celibat wybrany przez Sarę, oznaczało… a gdy wszystko, co to oznaczało, zarówno w perspektywie, jak i w retrospektywie, zaczęło spadać na niego czarną lawiną, odwrócił się wreszcie i spojrzał na dom, który opuścił. Zdawało mu się, że w otwartym oknie na górze cienka biała firanka opadła w dół.
Było to jednak tylko złudzenie, sprawka majowego wietrzyka. Sara bowiem pozostała w pracowni, patrząc na ogród w dole, na dziecko i młodą kobietę, pewnie matkę dziecka, siedzące na trawie i zajęte pleceniem wianka z margerytek. Czyżby miała łzy w oczach? Za daleko, żebym mógł zobaczyć — szyby okienne odbijają blask letniego nieba i Sara jest już teraz dla mnie tylko cieniem poza światłem.
Mogą państwo oczywiście pomyśleć, że nie przyjmując oferty zawartej w owym zatrzymującym uścisku ręki, Karol popełnił najwyższe i ostateczne głupstwo, oraz że gest ten zdradza co najmniej pewną chwiejność w postawie Sary. Mogą państwo uznać, że Sara miała słuszność — że jej walka o terytorium było słusznym buntem podbitej przeciwko odwiecznemu najeźdźcy — Ale w każdym razie nie powinni państwo sądzić, że to skończenie historii ich dwojga jest mniej prawdopodobne.
Powróciłem bowiem, choć okrężną drogą, do swej pierwotnej zasady: że nie ma żadnego ingerującego boga poza tym czego się można pod tym kątem dopatrzeć w pierwszym epigrafie do niniejszego rozdziału, istnieje tedy tylko życie takie, jakie w granicach przypadkowo otrzymanych możliwości stworzyliśmy sobie sami, życie, jak je określił Marks: uczynki ludzi (mężczyzn i kobiet) dążących do własnych celów. Podstawową zasadę, która powinna kierować tymi uczynkami i która, jak sądzę, kierowała zawsze uczynkami Sary, umieściłem w drugim epigrafie. Nowoczesny egzystencjalista bez wątpienia zastąpiłby słowo „pobożność” słowem „humanizm” lub „autentyczność”, z pewnością jednak zrozumiałby intencje Matthew Arnolda.
Rzeka życia, rzeka tajemniczych praw i tajemniczych decyzji, płynie wzdłuż bezludnego nabrzeża, a innym bezludnym nabrzeżem rusza teraz Karol, człowiek kroczący za niewidzialną lawetą, na której spoczywają jego własne zwłoki. Czy idzie ku nieuchronnej samobójczej śmierci? Nie sądzę, znalazł bowiem wreszcie atom wiary w siebie, odkrył w sobie coś autentycznego, na czym może budować, zaczął już — mimo że przeczyłby temu zawzięcie, mimo że ma łzy w oczach na poparcie tego przeczenia — zdawać sobie sprawę, iż życie bez względu na to, jak efektownie pasuje czasem Sara do roli Sfinksa, nie jest symbolem, nie jest jedną tylko zagadką i jedną chybioną odpowiedzią, nie jest jedną jedyną umiłowaną twarzą, nie jest czymś, z czego się rezygnuje po jednym przegranym rzucie kości, lecz czymś, co tak czy owak, nieporadnie, beznadziejnie, mimo pustki, mimo wrogiej obojętności miasta trzeba znieść do końca. Więc dalejże znów na bezkresne, słone, nieokiełznane morze!

The French Lieutenant’s Woman

“There was a time when you spoke of me as your last resource. As your one remaining hope in life. Our situations are now reversed. You have no time for me. Very well. But don’t try to defend yourself. It can only add malice to an already sufficient injury.”
It had been in his mind all through: his most powerful, though also his most despicable, argument. And as he said it, he could not hide his trembling, his being at the end of his tether, at least as regards his feeling of outrage. He threw her one last tortured look, then forced himself onward to open the door.
“Mr. Smithson!”
Again. And now he felt her hand on his arm. A second time he stood arrested, hating that hand, his weakness in letting it paralyze him. It was as if she were trying to tell him something she could not say in words. No more, perhaps, than a gesture of regret, of apology. Yet if it had been that, her hand would surely have fallen as soon as it touched him; and this not only psychologically, but physically detained him. Very slowly he brought his head round and looked at her; and to his shock saw that there was in her eyes, if not about her lips, a suggestion of a smile, a ghost of that one he had received before, so strangely, when they were nearly surprised by Sam and Mary. Was it irony, a telling him not to take life so seriously? A last gloating over his misery? But there again, as he probed her with his own distressed and totally humorless eyes, her hand should surely have dropped. Yet still he felt its pressure on his arm; as if she were saying, look, can you not see, a solution exists?
It came upon him. He looked down to her hand, and then up to the face again. Slowly, as if in answer, her cheeks were suffused with red, and the smile drained from her eyes. Her hand fell to her side. And they remained staring at each other as if their clothes had suddenly dropped away and left them facing each other in nakedness; but to him far less a sexual nakedness than a clinical one, one in which the hidden cancer stood revealed in all its loathsome reality. He sought her eyes for some evidence of her real intentions, and found only a spirit prepared to sacrifice everything but itself—ready to surrender truth, feeling, perhaps even all womanly modesty in order to save its own integrity. And there, in that possible eventual sacrifice, he was for a moment tempted. He could see a fear behind the now clear knowledge that she had made a false move; and that to accept her offer of a Platonic—and even if one day more intimate, never consecrated—friendship would be to hurt her most.
But he no sooner saw that than he saw the reality of such an arrangement—how he would become the secret butt of this corrupt house, the starched soupirant, the pet donkey. He saw his own true superiority to her: which was not of birth or education, not of intelligence, not of sex, but of an ability to give that was also an inability to compromise. She could give only to possess; and to possess him—whether because he was what he was, whether because possession was so imperative in her that it had to be constantly renewed, could never be satisfied by one conquest only, whether… but he could not, and would never, know—to possess him was not enough.
And he saw finally that she knew he would refuse. From the first she had manipulated him. She would do so to the end.
He threw her one last burning look of rejection, then left the room. She made no further attempt to detain him. He stared straight ahead, as if the pictures on the walls down through which he passed were so many silent spectators. He was the last honorable man on the way to the scaffold. He had a great desire to cry; but nothing should wring tears from him in that house. And to cry out. As he came down to the hallway, the girl who had shown him up appeared from a room, holding a small child in her arms. She opened her mouth to speak. Charles’s wild yet icy look silenced her. He left the house.
And at the gate, the future made present, found he did not know where to go. It was as if he found himself reborn, though with all his adult faculties and memories. But with the baby’s helplessness—all to be recommenced, all to be learned again! He crossed the road obliquely, blindly, never once looking back, to the embankment. It was deserted; only, in the distance, a trotting landau, which had turned out of sight by the tune he reached the parapet.
Without knowing why he stared down at the gray river, now close, at high tide. It meant return to America; it meant thirty-four years of struggling upwards—all in vain, in vain, in vain, all height lost; it meant, of this he was sure, a celibacy of the heart as total as hers; it meant—and as all the things that it meant, both prospective and retrospective, began to sweep down over him ha a black avalanche, he did at last turn and look back at the house he had left. At an open upstairs window a white net curtain seemed to fall back into place.
But it was indeed only a seeming, a mere idle movement of the May wind. For Sarah has remained in the studio, staring down at the garden below, at a child and a young woman, the child’s mother perhaps, who sit on the grass engaged in making a daisy chain. There are tears in her eyes? She is too far away for me to tell; no more now, since the windowpanes catch the luminosity of the summer sky, than a shadow behind a light.
You may think, of course, that not to accept the offer implicit in that detaining hand was Charles’s final foolishness; that it betrayed at least a certain weakness of purpose in Sarah’s attitude. You may think that she was right: that her battle for territory was a legitimate uprising of the invaded against the perennial invader. But what you must not think is that this is a less plausible ending to their story.
For I have returned, albeit deviously, to my original principle: that there is no intervening god beyond whatever can be seen, in that way, in the first epigraph to this chapter; thus only life as we have, within our hazard-given abilities, made it ourselves, life as Marx defined it—the actions of men (and of women) in pursuit of their ends. The fundamental principle that should guide these actions, that I believe myself always guided Sarah’s, I have set as the second epigraph. A modern existentialist would no doubt substitute “humanity” or “authenticity” for “piety”; but he would recognize Arnold’s intent.
The river of life, of mysterious laws and mysterious choice, flows past a deserted embankment; and along that other deserted embankment Charles now begins to pace, a man behind the invisible gun carriage on which rests his own corpse. He walks towards an imminent, self-given death? I think not; for he has at last found an atom of faith in himself, a true uniqueness, on which to build; has already begun, though he would still bitterly deny it, though there are tears in his eyes to support his denial, to realize that life, however advantageously Sarah may in some ways seem to fit the role of Sphinx, is not a symbol, is not one riddle and one failure to guess it, is not to inhabit one face alone or to be given up after one losing throw of the dice; but is to be, however inadequately, emptily, hopelessly into the city’s iron heart, endured. And out again, upon the unplumb’d, salt, estranging sea.